ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ

H Παναγία των Χαλκέων, χτισμένη από τον πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο το 1028, βρίσκεται επί της Εγνατίας οδού, στην Πλατεία Αρχαίας Αγοράς. Ονομάστηκε έτσι επειδή υπήρχαν εργαστήρια χαλκωματάδων γύρω από την εκκλησία, από τα οποία ελάχιστα από αυτά λειτουργούν ακόμη και σήμερα. Κτίστηκε πάνω σε αρχαίο ναό από τον πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο, τον «κατεπάνω» της Λογουβαρδίας, και την οικογένειά του, το 1028, όπως μαρτυρά και η επιγραφή στο μαρμάρινο υπέθυρο της εισόδου: «ΑΦΗΕΡΟΘΗ Ο ΠΡΗΝ ΒΕΒΗΛΟΣ ΤΟΠΟΣ ΕΙΣ ΝΑΟΝ ΠΕΡΙΒΛΕΠΤΟΝ ΤΗς ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΠΑΡΑ ΧΡΙΣΤΩΦΟΡΟΥ ΤΟΥ ΕΝΔΟΞΟΤΑΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΟΥ ΠΡΩΤΟΣΠΑΘΑΡΙΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΕΠΑΝΩ ΛΑΓΟΥΒΑΡΔΙΑΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΜΒΙΟΥ ΑΥΤΟΥ ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΤΕΚΝΩΝ ΑΥΤΩΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ, ΑΝΝΗΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΚΑΛΗΣ ΜΗΝΙ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ ΙΝΔΙΚΤΙΩΝΟΣ ΙΒ ΕΤΟΥΣ ϚΦΛΖ (6547 = 1028)»» Η περιοχή ήταν το διοικητικό κέντρο της πόλης στη ρωμαϊκή περίοδο και ήταν γεμάτη από διάφορα δημόσια κτίρια μεταξύ των οποίων η αρχαία αγορά αλλά και τα κτίρια της πλατείας Διοικητηρίου. Υπάρχει περίπτωση ο ναός να ονομαζόταν Παναγιά των Χαλκοπρατειών, σαν την ομώνυμη εκκλησία στην Κωνσταντινούπουλη.

Το 1430 μετατράπηκε σε τζαμί από τους Οθωμανούς κι έγινε γνωστό με την ονομασία Καζαντζιλάρ τζαμί (= τζαμί των χαλκωματάδων).

Ο ναός είναι τύπου σταυροειδούς τετρακιόνιος με τρούλο. Στην κάτοψη σχηματίζονται μικροί τετράγωνοι χώροι που καλύπτονται με αβαθείς θόλους. Στο μέσο του βόρειου τοίχου του κεντρικού ναού σχηματίζεται μέσα σε αρκοσόλιο ο τάφος του Χριστόφορου Πρωτοσπαθάριου, που εξέχει από τον τοίχο σαν ένα ορθογώνιο κτίσμα. Στην ανατολική πλευρά διαμορφώνεται τριμερές Ιερό Βήμα με τρίπλευρη κεντρική κόγχη. Ο τρούλος είναι στενός και ψηλός με διάμετρο 3,8 μ. και ύψος 5,3 μ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι εξωτερικές όψεις του ναού. Στην τοιχοποιία χρησιμοποιήθηκε πλινθοδομή (με τούβλα) με κύριο στοιχείο την «κρυμμένη πλίνθο», όπου οι σειρές των παχύτερων και λεπτότερων πλίνθων υποχωρούν εναλλάξ και οι λεπτότεροι που υποχωρούν ελαφρά καλύπτονται με κονίαμα, δημιουργώντας έτσι εναλλαγές κόκκινων (πλίνθοι) και ανοιχτόχρωμων (κονίαμα) επιφανειών. Άλλωστε, εξαιτίας του κόκκινου χρώματος ο ναός είναι γνωστός και ως «κόκκινη εκκλησία». Την περίμετρο του ναού περιτρέχει μαρμάρινος κοσμήτης. Οι κίονες του κεντρικού χώρου έχουν τεκτονικά κιονόκρανα που διακοσμούνται στις ακμές με ανάγλυφο σχοινόσχημο κόσμημα και σε κάθε όψη με σταυρούς, ρόδακες και πυροστρόβιλους μέσα σε κυκλικά πλαίσια από ανάγλυφες ταινίες με κόμβους. Ανάλογα είναι τα διακοσμητικά θέματα στα μαρμάρινα υπέρθυρα των εισόδων.

Διάκοσμος

Παρόλο που μεγάλο μέρος του ζωγραφικού διάκοσμου δε σώζεται, παρουσιάζει όμως ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι οι περισσότερες τοιχογραφίες είναι σύγχρονες με την ίδρυση του ναού. Αυτό άλλωστε μαρτυρεί και μια δεύτερη κτητορική επιγραφή στο εσωράχιο του θριαμβευτικού τόξου του Ιερού. Δύο διαφορετικές τεχνοτροπίες συνυπάρχουν στον ναό και προέρχονται από την Κωνσταντινούπολη. Εικονίζεται το Δωδεκάορτο και τα Πάθη του Χριστού, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Ανάληψη που παριστάνεται στον κεντρικό τρούλο. Στο ιερό εικονίζεται η Πλατυτέρα δεομένη, ενώ στους πλάγιους τοίχους εικονίζονται μετωπικοί Ιεράρχες και η Κοινωνία των Αποστόλων. Αρκετές τοιχογραφίες του βόρειου και του νότιου τοίχου στη δυτική πλευρά του κυρίως ναού αντικατάσταθηκαν κατά την εποχή των Παλαιολόγων. Από αυτές σώζονται μόνο λίγα λείψανα από την Κοίμηση της Θεοτόκου, κάποιες μεμονωμένες μορφές αγίων και τρεις από τους 24 οίκους του Ακάθιστου Ύμνου. Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί και η μεγαλειώδης σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας σε τμήμα του ανατολικού και δυτικού τοίχου του νάρθηκα.

Σους σεισμούς του 1933 ο ναός υπέστη σοβαρές ζημιές οι οποίες αποκαταστάθηκαν πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Και με τον σεισμό του 1978 υπέστη επίσης βλάβες οι οποίες αποκαταστάθηκαν στη δεκαετία του 1980 και μετά.

Το κείμενο επιμελήθηκαν οι μαθητές Μπατσιώκης Βασίλης και Γκαβούδη Ελένη

Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ 

Ακολουθούν φωτογραφίες του ναού

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία
Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου και Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. ΚΑΠΟΝ, Αθήνα, 1997
Ν. Κ. Μουτσόπουλος (εποπτεία έκδ.) Θεσσαλονίκη, Ιστορία της Πόλης και του Δήμου, εκδ. Αλέξανδρος, 2002
Απόστολος Παπαγιανόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκος 
Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων, Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου
Ο ναός της Παναγίας Χαλκέων, Υπουργείο Πολιτισμού 
Η Παναγία των Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη, Η αρχιτεκτονική και ο ρόλος του φυσικού φωτός στο ναό, περ. Αρχαιολογία.