ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ

Ο ναός του αγίου Δημητρίου, προστάτη της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται σε φυσικό χαμηλό έξαρμα, στο κέντρο της πόλης, βόρεια της αρχαίας ρωμαϊκής αγοράς, στην ομώνυμη οδό. Κτίστηκε από τους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης, ως μικρός οικίσκος αρχικά, περί τον χώρο ρωμαϊκού λουτρώνα, όπου ο άγιος μαρτύρησε και τάφηκε κατά τα χρόνια των διωγμών του Διοκλητιανού, στις αρχές του 4ου αιώνα. Ο ναός αυτός έγινε το κέντρο της λατρείας του αγίου. Από πάρα πολλά μέρη του κόσμου πήγαιναν για να προσευχηθούν, αλλά και για να θεραπευθούν με το μύρο που ανέβλυζε από τον τάφο του. Φαίνεται ότι σ' αυτόν λειτουργούσε νοσοκομείο (ξενώνας) και για τον λόγο αυτό στις πηγές αποκαλείται «ἰαματικὸς» και «ὑγειόδωρος».

Στον ναό προσκύνησε και ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος που θεραπεύθηκε από ανίατη ασθένεια. Από ευγνωμο¬σύνη προς τον άγιο, περί τα μέσα του 5ου αιώνα ή και λίγο αργότερα, ο Λεόντιος έκτισε στην ίδια θέση έναν νέο επιβλητικό ναό, μετα¬φέ¬ρο¬ντας τον τάφο του αγίου μέσα σε κιβώριο, στο κεντρικό κλίτος. Το κιβώριο έπαιζε κεντρικό ρόλο στη λατρεία του αγίου και σ' αυτό οι προσκυνητές απέδιδαν τιμή. Η σημασία του για τη λα¬τρεία του αγίου Δημητρίου υποδεικνύεται από γεγονός που συνέβη το 586 ή 597, όταν τις ώρες που –χωρίς να το γνω¬ρίζουν οι Θεσσαλονικείς- επέδραμαν οι Αβαροσλάβοι στη Θεσσαλονίκη, και σύμφωνα με τα Θαύ¬ματα του Αγίου Δημητρίου, το κι¬βώ¬ριο έπιασε ξαφνικά φωτιά. Η φωνή που ακούστηκε στον χρόνο αυτό «Βάρβαροι περὶ το τεῖχος, ὦ ἄνδρες πολίται, ἀπροσδοκήτως ἐφάνησαν, ἀλλὰ σὺν ὅπλοις ἅπαντες ὑπέρ τῆς πατρίδος ὀρμήσατε», προειδοποίησε για την παρουσία του εχθρού και έστειλε τους Θεσσαλονικείς να υπερασπίσουν την πόλη.

Περί το 620 η βασιλική του 5ου αιώνα κάηκε μετά από σεισμό, αλλά ανακαινίστηκε χάρη στους θρησκευτικούς και κοσμικούς αξιωματούχους της πόλης, για τους οποίους η έρευνα προτείνει να ταυτιστούν, μεταξύ άλλων, με τον τότε επίσκοπο της Θεσσαλονίκης Ιωάννη και τον έπαρχο Λέοντα. Το 904, που η πόλη καταλήφθηκε από τους Σαρακηνούς, ο ναός λεηλατήθηκε και το ιερό κιβώριο τεμαχίστηκε και εκλάπη κατά κομμάτια. Στον ίδιο αιώνα πιθανότατα, στη ΝΑ πλευρά του ναού κτίστηκε το παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου, το οποίο έφερε σύγχρονες, μεσοβυζαντινές τοιχο¬γραφίες, καθώς και νεότερο στρώμα ζωγραφικής του 1302/03. Το 1185 εκλάπη και το νέο πια ιερό κιβώριο απ' τους Νορμανδούς, όταν οι τελευταίοι κατέλαβαν την πόλη. Κάποια χρόνια αργότερα, τον 13ο αιώνα, επί Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου, επισκευάστηκε ο ναός και ανακαινίστηκε η στέγη του.

Το 1430, όταν η Θεσσαλονίκη καταλήφθηκε από τους Τούρκους, ο σουλτάνος Μουράτ Β' άφησε τον ναό στους χριστιανούς και διέταξε να μην χρησιμοποιηθεί από τους ομοεθνείς του. Οι Τούρκοι σεβάστηκαν την επιθυμία του σουλτάνου, αφού όμως είχαν λεηλατήσει τον ναό. Περίπου όμως το 1490, επί Σουλτάνου Βαγιαζήτ Β', ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί με το όνομα «Κασιμιέ τζαμί» ―που σημαίνει φθινοπωρινός άγιος― αφήνοντας στους χριστιανούς μόνο ένα μέρος του ρωμαϊκού λουτρώνα του ναού, εκεί όπου μετέφεραν στην πορεία και το κιβώριο του αγίου. Το 1907, όσο ο ναός ήταν ακόμα τζαμί, έγιναν κάποιες επισκευές και ανακαλύφθηκαν ορισμένα από τα ψηφιδωτά του. Τέλος, το 1912, μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο ναός του Αγίου Δημητρίου επέστρεψε και πάλι στα χέρια των χριστιανών. Η μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, στο 1917, έκαψε και τον ναό, προκαλώντας τεράστιες καταστροφές. Ο ναός αναστηλώθηκε σε βάθος χρόνου από έμπειρη επιστημονική ομάδα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν οι αρχιτέκτονες Αριστοτέλης Ζάχος (+1940), που είχε σημειώσεις, σχέδια και φωτογραφίες του ναού πριν την πυρκαγιά, και Αναστάσιος Ορλάνδος καθώς και οι αρχαιολόγοι Γεώργιος Σωτηρίου, Ανδρέας Ξυγγόπουλος και Στυλιανός Πελεκανίδης. Ο ναός αποδόθηκε στη λατρεία τον Οκτώβριο του 1948.

Αρχιτεκτονική

Ο ναός ανήκει στον τύπο της πεντάκλιτης βασιλικής ελληνιστικού τύπου, με πολλές ιδιαιτερότητες σε σχέση με άλλους ναούς της ίδιας εποχής στην Ελλάδα, με μήκος 43,58 μ. και πλάτος 33 μ. Η στέγη του ήταν ξύλινη (οι δοκοί της σημερινής στέγης είναι από μπετό), χωρίς θόλο, και στηρίζεται σε τέσσερις σειρές μαρμάρινων κιονοστοιχιών. Αυτές οι κιονοστοιχίες χωρίζουν τον κυρίως ναό σε πέντε κλίτη, ενώ διαμορφώνεται ένα έκτο κλίτος, κάθετα στα προηγούμενα, που εξέχει από το πλάτος του ναού και συμβολικά σχηματίζει ανισοσκελή σταυρό όπου και βρίσκεται το Ιερό με την Αγία Τράπεζα. Μία κιονοστοιχία σε σχήμα Π στο κάθετο κλίτος το χωρίζει σε τρία μέρη. Το μεσαίο κλίτος, υπερυψώνεται και τα πλάγια στεγάζονται κλιμακωτά, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα να δημιουργηθούν παράθυρα διαφόρων σχημάτων στους πλάγιους τοίχους. Στην ανατολική πλευρά του νότιου πτερύγιου, είναι προσκολλημένο το παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου. Στη δυτική πλευρά του ναού, βρίσκεται η είσοδος προς την υπόγεια κρύπτη. Στο Ιερό Βήμα, κάτω απ' την Αγία Τράπεζα, βρέθηκε μαρμάρινη λειψανοθήκη που περιέκλειε φιαλίδιο με αίμα μάρτυρα.

Παλαιότερα, η είσοδος στον ναό γινόταν από τη δυτική πλευρά, όπου υπήρχε μια μεγάλη ορθο¬γώ¬νια αυλή, στη μέση της οποίας ήταν τοποθετημένη μαρμάρινη στεγασμένη φιάλη, για να πλένουν τα χέρια τους οι πιστοί πριν την είσοδό τους στον ναό. Αμέσως μετά τον νάρθηκα (πρόναο), υπάρχουν τρεις αίθουσες που ίσως αποτελούσαν τμήματα ρωμαϊκού λουτρού.

Στη μέση του μεσαίου κλίτους, στην αριστερή μεριά, υπόγεια είχε τοποθετηθεί το λείψανο του αγίου, ενώ υπέργεια εξαγωνικό ασημένιο «κιβώριο». Από τη λάρνακα που ήταν τοποθετημένη στο κιβώριο ανέβλυζε το θαυματουργό μύρο.

Κρύπτη

Η κρύπτη του ναού βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα των ρωμαϊκών λουτρών, εκεί όπου κατά την παράδοση φυλακίστηκε και μαρτύρησε με λογχισμό ο Δημήτριος στις αρχές του 4ου αιώνα. Στη ρωμαϊκή περίοδο ο χώρος ήταν ισόγειος. Στην ανατολική του πλευρά, κάτω από τη σημερινή οδό Αγίου Νικολάου, είναι ορατό και σήμερα ένα τμήμα του αρχαίου δρόμου από όπου έμπαιναν κατά τη βυζαντινή περίοδο στον ναό. Η είσοδος στην κρύπτη, σήμερα, γίνεται από το νότιο εγκάρσιο κλίτος, από το εσωτερικό του ναού. Κατεβαίνοντας τα σκαλιά, αριστερά υπάρχει ένα μικρό μονόχωρο εκκλησάκι με διάτρητο παράθυρο στην κόγχη του βήματος. Αποτελείται από έναν ημικυκλικό χώρο που σχη¬μα¬τίζουν τέσσερις πεσσοί σε ημικυκλική διάταξη. Κατά την οθωμανική περίοδο, η κρύπτη επι¬χω¬μα¬τώ¬θηκε. Αποκαλύφθηκε ξανά μετά την πυρκαγιά του 1917. Κατά την αναστήλωσή της διαμορφώθηκε σε έναν μικρό εκθεσιακό χώρο.

Διάκοσμος

Ο ναός κοσμείται εσωτερικά με σειρά γλυπτών, εντοίχιων ψηφιδωτών και τοιχογραφιών.

Από τα γλυπτά αναφέρουμε ιδιαίτερα τα κιονόκρανα που επιστέφουν τους κίονες του ναού και ανήκουν σε ποικίλους τύπους (θεοδοσιανά, με ανεμιζόμενα φύλλα, δίζωνα, πτυχωτά). Χρονο-λογούνται κυρίως στον 5ο και τον 6ο-7ο αιώνα, ενώ μια συλλογή γλυπτών προερχόμενων από τον ναό και χρονολογημένων μέχρι και τον 14ο αιώνα υπάρχει στην Κρύπτη. Αναφέρουμε συγκεκριμένα την κρήνη αγιάσματος και μύρου (4ος, 6ος και 12ος - 13ος αι.), επίκρανα, θωράκια κ.ά. από τον ναό του 5ου αιώνα, καθώς και θραύσματα του κιβωρίου της Αγίας Τράπεζας του 13ου αιώνα.

Αξιομνημόνευτο επίσης είναι το μαρμάρινο επιτύμβιο μνημείο που είναι ενσωματωμένο στο βόρειο τοίχο του κεντρικού κλίτους. Πρόκειται για τον τάφο του Λουκά Σπαντούνη, ο οποίος ήταν πλούσιος έμπορος και δωρητής του ναού. Τα μάρμαρα του μνημείου μεταφέρθηκαν στη Θεσσαλονίκη από την Βενετία και συστήνουν ένα υψηλής καλλιτεχνικής αξίας μνημείο, αντιπροσωπευτικό της αναγεννησιακής τέχνης, που χρονολογείται στο 1481.

Τον ναό του Αγίου Δημητρίου κοσμούσαν επίσης πολλά ψηφιδωτά, τα οποία κατασκευάστηκαν σε διαφορετικούς χρόνους, ως αφιερώματα στον άγιο. Όμως, εξαιτίας της πυρκαγιάς του 1917, σώθηκαν ελάχιστα από αυτά, από τα οποία κάποια σήμερα βρίσκονται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη. Να σημειωθεί ότι πολλά από τα ψηφιδωτά αποκαλύφτηκαν εξαιτίας της πυρκαγιάς. Ακολουθεί παρουσίαση των ψηφιδωτών.

1.Στην ανατολική όψη του δυτικού τοίχου του βόρειου κλίτους εικονίζεται μέσα σε φυσιο¬κρα¬τικό τοπίο ο άγιος Δημήτριος με υπατική στολή, ενώ από τα δεξιά του προβάλλει άγγελος μέσα από πολύχρωμα σύννεφα. Ο άγγελος κρατεί και παραδίδει στον άγιο χρυσή ιατρική ράβδο, υπογραμ-μίζοντας τη σημασία του ναού ως νοσοκομείου κατά τα βυζαντινά χρόνια, καθώς και τη σημασία του αγίου ως προστάτη της Θεσσαλονίκης. Το ψηφιδωτό έχει χρονολογηθεί περί τα μέσα του 6ου αιώνα.  Εικ. 1.

2. Στην ανατολική όψη του δυτικού τοίχου του νότιου κλίτους παριστάνεται μετωπικά ο άγιος σε στάση δεομένου. Από τα δεξιά πλησιάζει μια γυναίκα οδηγώντας ένα παιδί που απλώνει τα χέρια του προς τον άγιο. Πρόκειται για μια σκηνή καθοσιώσεως παιδιών στον άγιο και ίσως αντιγράφει φορητή λατρευτική εικόνα. Το ψηφιδωτό χρονολογείται στο τέλος του 6ου αι. Εικ. 2.

3. Στον δυτικό τοίχο του κεντρικού κλίτους παριστάνεται ο άγιος ανάμεσα σε τέσσερις κληρικούς, δύο επισκόπους και δύο χαμηλόβαθμους στα άκρα της παράστασης, μπροστά από τις επάλξεις των τειχών της πόλης. Το πρόσωπο του αγίου, όπως και των κληρικών που βρίσκονται δίπλα του, έχουν καταστραφεί. Το ψηφιδωτό χρονολογείται στον 6ο ή στον 7ο-9ο αι. Εικ. 3.

4. Στη βόρεια όψη του νότιου πεσσού του Ιερού Βήματος εικονίζεται ο άγιος με τους ανακαι¬νι¬στές του ναού κατά τον 7ο αι., μπροστά από τις επάλξεις των τειχών της πόλης. Πρόκειται για τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης και υψηλόβαθμο κρατικό αξιωματούχο, τον έπαρχο της πόλης, ο οποίος με το δεξί κρατεί πουγγί και με το αριστερό το σκήπτρο του αξιώματός του. Είναι έκδηλη η αντίθεση ανάμεσα στην αυστηρότητα των μορ¬φών και την πλούσια πτυχολογία των ενδυμάτων. Κάτω από το ψηφιδωτό υπάρχει η επιγραφή: «+Κτί¬στας θεωρεῖς τοῦ πανενδόξου δόμου ἐκεῖθεν ἔνθεν μάρτυρος Δημητρίου / τοῦ βάρβαρον κλύ¬δω¬να βαρβάρων στόλῳ μετατρέποντος καὶ πόλιν λυτρουμένου», δηλ. «Τους ιδρυτές βλέπεις του πανέν¬δοξου ναού απ' το ένα κι απ' το άλλο μέρος του μάρτυρα Δημητρίου, ο οποίος με τον στρατό του έτρεψε πίσω τον βάρβαρο κλύδωνα των βαρβάρων και λύτρωσε την πόλη». Έχει χρονολογηθεί στο β΄ μισό του 6ου ή τον 7ο αιώνα. Εικ. 4.

5. Στην ανατολική όψη του ίδιου πεσσού εικονίζεται ο άγιος που με το δεξί χέρι αγκαλιάζει από τους ώμους ένα διάκονο ο οποίος ταυτίζεται με τον διάκονο που συνέβαλε στην ανοικοδόμηση του ναού. Στο κάτω μέρος του ψηφιδωτού η επιγραφή αναφέρει: «Πανόλβιαι Χριστοῦ μάρτυς φιλόπολις / φροντίδα τίθη καὶ πολιτῶν καὶ ξένων», δηλ. «Μακάριε Μάρτυρα του Χριστού, που αγαπάς την πόλη σου, φρόντιζε και τους πολίτες της και τους ξένους». Το ψηφιδωτό χρονολογείται στον 7ο αι. Εικ. 5.

6. Στη δυτική πλευρά του ίδιου πεσσού εικονίζεται ο άγιος Σέργιος (επιγραφή «ὁ ἅγιος Σέργις») δεόμενος με πορφυρό χιτώνα, λευκή χλαμύδα και μανιάκιο (χρυσό περιδέραιο, δηλωτικό στρατιωτικού αξιώματος).

7.Στη δυτική πλευρά του βόρειου πεσσού του Ιερού Βήματος εικονίζονται δύο παιδιά αρ¬χο¬ντι¬κής καταγωγής, ένα αγόρι κι ένα κορίτσι, κι ανάμεσά τους ο άγιος Γεώργιος ανασηκώνοντας το δεξί χέρι σε χει¬ρο¬νομία δέησης ενώ ακουμπά το αριστερό στους ώμους του κοριτσιού. Το ψηφιδωτό σχετίζεται με τη λειτουργία του ναού ως νοσοκομείου και χρο¬νολο¬γείται στον 7ο αι.  Εικ. 7.

8. Στην ανατολική πλευρά του ίδιου πεσσού παριστάνεται πιθανότατα ο άγιος Νέστορας σε στάση δέησης, με χρυσές πα¬λάμες. Κάτω από το ψηφιδωτό υπάρχει η αφιερωτική επιγραφή «Ὑπὲρ εὐχῆς οὗ (ο)ἷδεν ὁ Θεὸς τὸ ὄνομα». Χρονολογείται στον 7ο-8ο αιώνα. Εικ. 8.

9. Στη νότια πλευρά του βόρειου πεσσού εικονίζεται η Παναγία σε στάση δέησης με έναν στρατιωτικό άγιο, πιθανόν τον άγιο Θεόδωρο. Η Παναγία έχει το αριστερό χέρι σε δέηση και με το δεξί κρατάει ανοιχτό ειλητάριο με την επιγραφή «Δέησις / Κ(ύρι)ε ὁ Θ(εό)ς / εἰσάκου/σον τῆς / φονῆς τῆς / δαιήσεώς / μου ὅτι ὑ/πὲρ τοῦ κό/σμου δέο/με». Από τον ουρανό προβάλλει ο Χριστός μέσα σε ημικύκλιο και ευλογεί. Κάτω από το ψηφιδωτό υπάρχει η επιγραφή: «[...π]ᾶσιν ἀνθρόποις ἀπελπισθεὶς παρὰ δὲ τῖς σῆς δυνάμεως ζωοποιηθὴς εὐχαριστῶν ἀνεθέμην». Έχει χρονολογηθεί στον 9ο αιώνα. Εικ. 9.

10.Σε εσωρράχιο τόξου της κιονοστοιχίας του δυτικού υπερώου εικονίζεται σε χρυσό κάμπο παγώνι με πολύχρωμο φτέρωμα από γαλαζοπράσινες ψηφίδες που πλησιάζει να πιει νερό από λεκάνη με γαλαζοπράσινες επίσης ψηφίδες. Από την άλλη μεριά της λεκάνης θα υπήρχε συμμετρικά άλλο παγώνι.  Εικ. 10.

11. Σε τοίχο πάνω από τη βόρεια μικρή κιονοστοιχία του ναού εικονίζεται ο άγιος όρθιος σε στάση δέησης μπροστά σε χρυσή κόγχη κτηρίου ή κιβωρίου που κοσμείται με γαλάζια αχιβάδα. Δίπλα του, σε μικρότερη κλίμακα, εικονίζεται ο αναθέτης. Εικ. 11.
[Τα με αρ. 10, 11 ψηφιδωτά εκτίθενται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.]

12. Στο τεταρτοσφαίριο της μικρής κόγχης στο βόρειο τοίχο του νότιου πτερυγίου, εικονίζεται αγένειος άγιος σε προτομή, που μπορεί ν ταυτίζεται με τον άγιο Δημήτριο. Συνοδεύεται από την επιγραφή «...]ου καὶ τῆς συμβίου αὐτοῦ Ἰω[...]» που δηλώνει τον αφιερωτικό χαρακτήρα της σκηνής. Έχει χρονολογηθεί στον 7ο αιώνα.

13. Στη βόρεια μικρή κιονοστοιχία εικονίζονται τρεις μορφές σε προτομή και εντός μεταλλίου. Πρόκειται για τον άγιο Δημήτριο και δύο κληρικούς, εκ των οποίων ο αριστερά παριστανόμενος ταυτίζεται με τον επίσκοπο του ψηφιδωτού των κτιστών του ναού. Η παράσταση συνοδεύεται από την επιγραφή «+Ἐπὶ χρόνων Λέοντος ἡβῶντα βλέπεις / καυθέντα τὸ πρὶν τὸν ναὸν Δημητρίου» και χρονολογείται μετά τον χρόνο καταστροφής του ναού από πυρκαγιά το 620.

Σημειώνουμε τέλος ότι ψηφιδωτά σώζονταν και στη βόρεια κιονοστοιχία με θέματα από ζωή της Παναγίας και του αγίου Δημητρίου. Σήμερα ό,τι γνωρίζουμε για αυτά οφείλεται σε σχέδια και φωτογραφίες του W. S. George πριν το 1917.

Παρόμοια τύχη με των ψηφιδωτών είχαν και οι τοιχογραφίες του ναού, από τις οποίες σώθηκαν πολύ λίγες.

1. Μια από τις σημαντικότερες είναι αυτή που βρίσκεται στον νότιο τοίχο και παριστάνει την είσοδο στην πόλη ενός έφιππου αυτοκράτορα που ακολουθείται από τον στρατό του, ενώ στο βά¬θος φαίνεται μια πυρπολημένη εκκλησία. Κατά μία άποψη, ο αυτοκράτορας ταυτίζεται με τον Ιου¬στι-νιανό Β' (685-695 & 705-711) σε μια νικηφόρα εκστρατεία του κατά των Σλάβων. Κατά άλλη άπο¬ψη εικονίζεται ο Βασίλειος Β' στην ανακατάληψη του Σιρμίου (1019), ή ακόμη ο Λέοντας Στ΄ ο Σοφός (866-912) μετά την κατάληψη και καταστροφή της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς πειρατές το 904. Εικ. 1

2. Στον πρώτο πεσσό της νότιας κιονοστοιχίας είναι ζωγραφισμένη η παράσταση του αγίου Ιωασάφ με έναν ιεράρχη σε μικρότερη κλίμακα δίπλα του. Πρόκειται για τον αυτοκράτορα Ιωάννη Στ' Καντακουζηνό, ο οποίος μόνασε στο τέλος της ζωής του με το όνομα Ιωασάφ και για τον αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης Γρηγόριο Παλαμά.

3. Επίσης στον δεύτερο πεσσό της ίδιας κιονοστοιχίας του κεντρικού κλίτους υπάρχει παράσταση του Οσίου Λουκά του Στειριώτη με ενδυμασία μοναχού που χρονολογείται περίπου στο τέλος του 11ου αιώνα. Εικ. 3

4. Στη μικρή κόγχη (δεξιά του Τιμίου Προδρόμου) που έχει ανοιχθεί στον τοίχο της αψίδος υπάρχει παλαιά τοιχογραφία που παριστάνει το Τρίμορφο, δηλ. τον Χριστό, την Παναγία και τον Τίμιο Πρόδρομο. Εικ. 4

5. Κάτω ακριβώς, από το ψηφιδωτό του Αγίου Σεργίου, υπάρχει τοιχογραφία που παριστάνει τον Χριστό ένθρονο, να κρατά ανοιχτό Ευαγγέλιο. Η επιγραφή αναφέρει «Αντιφωνητής». Εικ. 5

Το κείμενο επιμελήθηκε η μαθήτρια Ευανθία Κουτρούλη

Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ 

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία
Γ. Α. Σωτηρίου - Μ. Γ. Σωτηρίου, Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Εν Αθήναις 1952
Χ. Μπακιρτζής, Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκη 1986
Α. Μέντζος, Το προσκύνημα του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης στα βυζαντινά χρόνια, Αθήνα 1994
Χ. Ζαφείρης, Θεσσαλονίκης εγκόλπιον, Θεσσαλονίκη 1997
K. Λοβέρδου-Τσιγαρίδα, Η Κρύπτη του ναού του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Αθήνα 2006
Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου - Χ. Μαυροπούλου-Τσιούμη - Χ. Μπακιρτζής, Ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης 4ος-14ος αιώνας, επιμ. Χ. Μπακιρτζής, Αθήνα 2012
Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου και Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. ΚΑΠΟΝ, Αθήνα, 1997
Ν. Κ. Μουτσόπουλος (εποπτεία έκδ.) Θεσσαλονίκη, Ιστορία της Πόλης και του Δήμου, εκδ. Αλέξανδρος, 2002
Απόστολος Παπαγιανόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκος

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου, Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου.
Ψηφιδωτά, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού 
Επίσημος Ιστοχώρος του ναού
Ναός Αγίου Δημητρίου, Οδυσσέας, Υπουργείο Πολιτισμού
Βικιπαίδεια
Το έπος της αναστήλωσης της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου, Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία.