ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ

Ο ναός του Προφήτη Ηλία βρίσκεται στη ΒΔ περιοχή της άνω πόλης της Θεσσαλονίκης στην οδό Ολυμπιάδος και αποτελεί κτίσμα του β' μισού του 14ου αι. γύρω στο 1360 με 1370. Ιδρύθηκε από τον μοναχό Μακάριο Χούμνο, γόνο παλιάς οικογένειας της πόλης και από τις πλουσιότερες της αυτοκρατορίας. Αρκετοί μελετητές θεωρούν πως ο ναός ήταν το καθολικό της Νέας Μονής, σε τόπο όπου υπήρχαν κάποτε ανάκτορα, τα οποία καταστράφηκαν το 1342, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των Ζηλωτών εναντίον του «πρωτοστράτορα» (διοικητή) της πόλης Θεόδωρου Συναδινού και των πλούσιων αρχόντων. Η μονή ήταν αφιερωμένη στην Παναγία και ήταν ένα από τα σημαντικότερα μοναστηριακά ιδρύματα του 14ου αι.. Άλλοι πάλι, πιστεύουν πως ο ναός ήταν το καθολικό της Μονής Ακαπνίου. Μετά την άλωση της πόλης από τους Τούρκους η συνοικία του ναού ονομάστηκε «Μπαλαάτ», που ίσως να είναι παρεφθαρμένη η ελληνική λέξη «παλάτι» και ο ναός έγινε τζαμί με την ονομασία Εσκί Σεράι τζαμί (= τζαμί των παλιών ανακτόρων) και Σαραλί τζαμί.

Η αφιέρωση του ναού στον Προφήτη Ηλία είναι πρόσφατη και αποτελεί παρετυμολογία του τουρκικού σαραλί τζαμί.

Αρχιτεκτονικά ο ναός αποτελεί μοναδικό δείγμα στη Θεσσαλονίκη. Ανήκει στο τύπο του τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου με πλάγιους χορούς, ρυθμός που είναι γνωστός ως αθωνικός ή αγιορείτικος, αφού επινοήθηκε από τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη που ήταν ο ιδρυτής της Μεγίστης Λαύρας. Ο τύπος αυτός χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για καθολικά μονών και εμφανίζεται για πρώτη φορά εκτός του Αγίου Όρους στον Προφήτη Ηλία.

Ο κεντρικός τρούλος του ναού, με διάμετρο 5,5 μ., στηρίζεται σε τέσσερις καμάρες σε σχήμα σταυρού. Εκτός από την αψίδα του ιερού σχηματίζονται ανάλογες αψίδες στη βόρεια και στη νότια πλευρά, έτσι ώστε η κάτοψη να μοιάζει με τριφύλλι (τριφυλλοειδής, τρίκογχος ναός). Στο δυτικό μέρος του ναού υπάρχει ένας τετράγωνος νάρθηκας, η λιτή. Στις πλευρές των τεσσάρων πλαγίων κογχών δημιουργούνται τέσσερα μικρά διαμερίσματα, οι χοροί, που είναι στεγασμένα με τρούλο. Τα ανατολικά διαμερίσματα χρησιμοποιούνταν ως «τυπικαρεία» και τα δυτικά ως σκευοφυλάκια. Μια μικρή σκάλα στον νότιο τοίχο της λιτής οδηγεί στον επάνω όροφο, ένα στενό χώρο που ονομάζεται «κατηχούμενον» και που συνδέεται με αυτοκρατορικές τελετές και συναντιέται μόνο σε αυτοκρατορικά ιδρύματα.

Εξωτερικά ο ναός είναι κτισμένος με σειρά πελεκημένων λευκών λίθων που εναλλάσσονται με διπλές ή τριπλές στρώσεις πλίνθων. Μια σειρά αντηρίδων στήριζαν στατικά τον ναό και απομακρύνθηκαν κατά τις αναστηλωτικές εργασίες των ετών 1956-1961, δίνοντας στον ναό τη σημερινή του μορφή. Η ανοικτή στοά στα δυτικά του ναού είναι κι αυτή αποτέλεσμα ανακατασκευής. Στη θέση της υπήρχε ξύλινο κεραμοσκεπές προστέγασμα. Πλούσιος είναι και κεραμικός διάκοσμος του ναού.

Από τον τοιχογραφικό διάκοσμο, που χρονολογείται στο 1360-70, σώζονται ελάχιστα στοιχεία κυρίως στη λιτή και λιγότερα στον κυρίως ναό και στα παρεκκλήσια. Εικονίζονται σκηνές της παιδικής ηλικίας του Χριστού, των θαυμάτων και μεμονωμένοι άγιοι. Τοιχογραφίες υπήρχαν και στις κόγχες της δυτικής εξωτερικής πλευράς της λιτής, από τις οποίες σώζονται δύο παραστάσεις με την αγία Άννα, την Παναγία και τον Χριστό.

Το κείμενο επιμελήθηκε ο μαθητής Γραμμόζης Ανδρέας.

Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ 

Ακολουθούν φωτογραφίες του ναού

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία
Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου και Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. ΚΑΠΟΝ, Αθήνα, 1997
Ν. Κ. Μουτσόπουλος (εποπτεία έκδ.) Θεσσαλονίκη, Ιστορία της Πόλης και του Δήμου, εκδ. Αλέξανδρος, 2002
Απόστολος Παπαγιανόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκος 
Ο ναός του Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης, Η γεωμετρία και το φυσικό φως, Περιοδικό Αρχαιολογία