ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, νότια της οδού Αγίου Δημητρίου στη συμβολή των οδών Παπαρηγοπούλου και Ολυμπιάδος, νοτιοανατολικά από τη Ληταία πύλη, δίπλα στα δυτικά τείχη της πόλης. Σύμφωνα με την παράδοση, η σημερινή του ονομασία οφείλεται στη λαϊκή δοξασία περί κάλυψης του ναού με δώδεκα θόλους που συμβόλιζαν τους Αποστόλους, ενώ αρχικά θα πρέπει να ήταν αφιερωμένος στην Παναγία, όπως μαρτυρά το θεματολόγιο των τοιχογραφιών του περιστώου του ναού.

Σύμφωνα με την επιγραφή πάνω από το υπέρθυρο της δυτικής εισόδου, ο ναός κατασκευάστηκε μεταξύ 1310 και 1314 από τον Πατριάρχη Νίφωνα Α', τα μονογράμματα του οποίου διακρίνονται στα κιονόκρανα της δυτικής όψης και στις κεραμοπλαστικές επιγραφές στη δυτική και νότια όψη. Ως δεύτερος κτήτορας αναφέρεται ο μαθητής του και ηγούμενος της μονής Παύλος, ο οποίος εικονίζεται δεόμενος μπροστά στην ένθρονη Θεοτόκο πάνω από τη θύρα της εισόδου από τον νάρθηκα προς τον κυρίως ναό. Ο ναός ήταν το καθολικό ενός μεγάλου μοναστηριού, αν πάρουμε υπόψη μας τις μεγάλες διαστάσεις της κινστέρνας (δεξαμενής νερού) βόρεια του ναού, καθώς και ότι το μήκος μόνον της μίας πλευράς της αυλής του φτάνει τα 115 μ.

Ο ναός κατά την Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί από τον Cezeri Kasim Paşa, του οποίου πήρε και το όνομα, όμως ήταν γνωστός και με την ονομασία Soǧuk Su (Σοούκ Σου Τζαμί) από την κινστέρνα που βρισκόταν κοντά. Μετά την απελευθέρωση το 1912 έγινε ξανά χριστιανικός.

Ο ναός από αρχιτεκτονικής άποψης, είναι σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με νάρθηκα και περίστωο στη βόρεια, τη δυτική και τη νότια πλευρά του. Με πιο απλά λόγια, ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις καμάρες που αποτελούν τις κεραίες ενός ισοσκελούς σταυρού. Στις τέσσερις γωνίες διαμορφώνονται γωνιακά διαμερίσματα, τα οποία στεγάζονται με σταυροθόλια. Έτσι ο ναός σχηματίζει σε κάτοψη σταυρό εγγεγραμμένο σε τετράγωνο, ενώ εξωτερικά μέσα από τον ξεχωριστό τρόπο κάλυψης των στεγών προβάλλει το σημείο του σταυρού. Το περίστωο στις τέσσερις γωνίες στεγάζεται με ισάριθμους τρούλους, μικρότερους σε ύψος από τον κεντρικό τρούλο, ενώ στην ανατολική του πλευρά απολήγει σε δύο μικρά παρεκκλήσια. Ο ναός έχει αρμονικές αναλογίες και πολύ ενδιαφέρουσα τοιχοποιία, ιδίως στο ανατολικό τμήμα (ιερό), όπου κοσμείται με ποικίλα πλίνθινα γεωμετρικά θέματα, μαιάνδρους και οδοντωτές ταινίες.

Στο εσωτερικό του κτίσματος τα ψηφιδωτά είναι αυτά που κυριαρχούν στον κυρίως ναό, στα μέρη πάνω από τον κοσμήτη. Οφείλονται στη χορηγία του πατριάρχη Νήφωνα, ο οποίος σκόπευε -χωρίς τελικά αυτό να πραγματοποιηθεί- να κοσμήσει το κάτω μέρος των τοίχων του ναού με πλάκες μαρμάρου, όπως συνηθιζόταν και στους ναούς της Κωνσταντινούπολης. Στον τρούλο εικονίζεται ο Παντοκράτορας σε προτομή περιστοιχισμένος από δέκα ολόσωμους προφήτες. Χαμηλότερα, στα σφαιρικά τρίγωνα, παριστάνονται οι τέσσερις ευαγγελιστές και ανάμεσά τους, στη βάση του τρούλου, το άγιο Μανδήλιο. Στις καμάρες των κεραιών του σταυρού, σε δύο τόξα και στον δυτικό τοίχο διατηρούνται σκηνές του Δωδεκαόρτου. Στη νότια καμάρα παριστάνονται η Γέννηση και η Βάπτιση, στη δυτική η Μεταμόρφωση και η Βαϊοφόρος, στη βόρεια καμάρα η Σταύρωση και η εις Άδου Κάθοδος, ενώ στα τόξα που συνδέουν τον βορειοανατολικό και τον νοτιοδυτικό κίονα με τον βόρειο και τον νότιο τοίχο του ναού αντίστοιχα, μικρό μέρος του Ευαγγελισμού και της Υπαπαντής. Στον δυτικό τοίχο σώθηκε τμήμα της Κοίμησης της Θεοτόκου, ενώ δώδεκα ολόσωμοι άγιοι απεικονίζονται στο δυτικό μέρος του ναού και δύο άλλοι σε προτομή πάνω από το τρίλοβο παράθυρο της βόρειας πλευράς. Ανάμεσα στα τελευταία δείγματα αυτού του είδους διακόσμησης στο Βυζάντιο, τα ψηφιδωτά των Αγίων Αποστόλων συγκαταλέγονται , μαζί με αυτά της Μονής της Χώρας και της Παμμακαρίστου στην Κωνσταντινούπολη, στις ύψιστες εκδηλώσεις της τέχνης των παλαιολόγειων χρόνων.

Ο διάκοσμος του ναού συμπληρώθηκε με τις εξίσου υψηλής ποιότητας τοιχογραφίες στα χαμηλότερα τμήματα του κυρίως ναού, τον νάρθηκα, το περίστωο και το βόρειο παρεκκλήσι του Προδρόμου με σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη και με θέματα συμβολικά ή εμπνευσμένα από την υμνογραφία. Η τοιχογράφηση έχει συνδεθεί με την ηγουμενία του δεύτερου κτήτορα Παύλου, και τοποθετείται στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 14ου αιώνα. Πιο αναλυτικά, στο κάτω μέρος του τοίχου του Ιερού, του κυρίως ναού, του περιστώου και του εσωνάρθηκα απεικονίστηκαν μορφές ιεραρχών, διακόνων, ασκητών, μαρτύρων και στρατιωτικών αγίων. Στα άνω μέρη των τοίχων του περιστώου και του εσωνάρθηκα παριστάνονται σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, από τον βίο της Παναγίας και του Προδρόμου, το μαρτύριο του Αγίου Δημητρίου, οι Σαράντα Μάρτυρες καθώς και παραστάσεις εμπνευσμένες από υμνολογικά κείμενα. Στον ανατολικό τοίχο του νότιου σκέλους του περιστώου εικονίζεται η Ρίζα Ιεσσαί, που αναφέρεται στη γενεαλογία της Παναγίας. Στον ίδιο χώρο υπάρχουν παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη που σχετίζονται με την Παναγία, ενώ σκηνές από τον βίο της Παναγίας, όπως η Γέννηση και η παιδική της ηλικία, παριστάνονται στον εσωνάρθηκα. Τον διάκοσμο του εσωνάρθηκα συμπληρώνουν η εξαίρετη παράσταση του χεριού του Θεού που κρατά τις ψυχές των δικαίων κεκοιμημένων, με μορφή σπαργανωμένων βρεφών, και η Παναγία Βρεφοκρατούσα με δύο αγγέλους, στα πόδια της οποίας προσπίπτει ο ηγούμενος Παύλος, δεύτερος κτήτορας του ναού. Στο δυτικό και στο βόρειο σκέλος του περιστώου ιστορήθηκαν ευαγγελικά επεισόδια. Στον νότιο τοίχο του βορείου σκέλους ξεχωρίζει η απόδοση του ύμνου της παραμονής των Χριστουγέννων «Τι σοι προσενέγκωμεν, Χριστέ». Το βόρειο παρεκκλήσιο που είναι αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο ιστορήθηκε με σκηνές από τον βίο του, από τις οποίες ξεχωρίζουν το Δείπνο του Ηρώδη με τον χορό της Σαλώμης και η Γέννηση του Προδρόμου. Στον μικρό τρούλο του χώρου προκαλούν εντύπωση οι παραστάσεις της Θεοτόκου σε προτομή με τον Χριστό στο στήθος και των αγγέλων που παραστέκουν ολόσωμοι σε στηθάρια. Στους δυτικούς τρουλίσκους κυριαρχεί στην κορυφή η μορφή του Χριστού στηθαίου, περιστοιχισμένη από τάγματα αγγέλων και προφήτες.

Το κείμενο επιμελήθηκε ο μαθητής Μηνάς Καλαντζίδης

Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ 

Ακολουθούν φωτογραφίες του ναού

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία
Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου και Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. ΚΑΠΟΝ, Αθήνα, 1997
Ν. Κ. Μουτσόπουλος (εποπτεία έκδ.) Θεσσαλονίκη, Ιστορία της Πόλης και του Δήμου, εκδ. Αλέξανδρος, 2002
Απόστολος Παπαγιανόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκος 
Ν. Νικονάνος, Οι Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986
Ο ναός των Αγίων Αποστόλων, Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου