ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ

και των πολιτισμών

Αρχική σελίδα Χρονιές 2013-2014 Εργασίες μαθητών Κρητική ποίηση - Ερωτόκριτος, από τη μαθήτρια Δήμητρα Μπρατάνη

ΚΡΗΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΡΗΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ ΚΟΡΝΑΡΟΣ - ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ

Η ΑΝΘΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Η Κρητική Λογοτεχνία άνθισε στην Κρήτη από το 15ο έως 17ο αιώνα και ιδιαίτερα ανάμεσα στο 1600 και το 1669. Το διάστημα από το 1211 ως 1669 σημειώθηκαν επαναστάσεις αλλά και ειρηνικές συνυπάρξεις οι οποίες δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για την πολιτιστική ανάπτυξη που ακολούθησε.

Σε περίοδο περίπου 2 αιώνων (1453-1669) η φοίτηση μεγάλου μέρους νέων Κρητών σε Ιταλικές σχολές μεταφέρει το πνεύμα της Αναγέννησης στο νησί. Έτσι, ο συνδυασμός της πολιτισμικής και ανθρωπιστικής παράδοσης έδωσε καρπούς νέων σημαντικών έργων στην Ευρώπη. Ο κρητικός λαός σηματοδότησε αυτό το γεγονός με την εμφάνιση των ριζίτικων.

 

 

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

  • Το προϋπάρχον καλλιεργημένο ποιητικό έδαφος στην Κρήτη.
  • Η δημιουργική αφομοίωση των ξένων επιρροών (Η Κρήτη διατηρούσε στενή επαφή με τη Δύση).
  • Η εμφάνιση καινούριων στοιχείων, όπως είναι η εξιδανίκευση της γυναίκας, η προβολή του έρωτα στην κοινωνική ζωή, το ιπποτικό πνεύμα κ.α.
  • Η ανώτερη παιδεία της Κρήτης.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

  • Ηρωική αντίληψη της ζωής.
  • Το συναίσθημα του χρέους προς την Πατρίδα Θρησκεία και την Οικογένεια.
  • Αγάπη για την ελευθερία.
  • Η εξιδανίκευση του έρωτα και της γυναίκας.
  • Το ιπποτικό πνεύμα που μπορεί να οριστεί γενικά ως χρέος του ανθρώπου προς τον εαυτό του.

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΤΟΥ

Κύριο λογοτεχνικό είδος της μεγαλονήσου Κρήτης είναι το θέατρο στο οποίο ηγετική θέση κατέχει ο Γεώργιος Χορτάτσης εισηγητής του και κορυφαία ποιητική μορφή. Οι ρίζες του κρητικού θεάτρου βρίσκονται στην ιταλική τραγωδία της Αναγέννησης, αλλά και στην ιταλική «commedia erudita». Δυο ακόμα από τους πιο σημαντικούς συγγραφείς διασήμων έργων είναι ο Μάρκος Αντωνίου Φώσκολος και ο Βιτσέντζος Κορνάρος.

ΠΑΡΑΚΜΗ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Η λογοτεχνική παραγωγή στην Κρήτη διακόπτεται το 1669 με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους. Έτσι, ύστερα από τη λαμπρή βρισκόμαστε σε μια κατάσταση ποιητικής παρακμής. Η πνευματική δημιουργία μεταφέρεται στα Επτάνησα με την ίδρυση της Επτανησιακής Σχολής στις αρχές του 19ου αιώνα.

ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ ΚΟΡΝΑΡΟΣ

μαντινάδα

Ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές όλων των εποχών ο ποιητής του «Ερωτόκριτου» δηλώνει στον επίλογο του ποιήματός του ότι γεννήθηκε και έγραψε στη Σητεία. Ο Βιτσέντζος ήταν ο μικρότερος γιος του Ιακώβου Κορνάρου. Γεννήθηκε στις 26 Μαρτίου 1553 στο χωριό Τραπεζούντα Σητείας. Έζησε στο ίδιο μέρος και στο Πισκοκέφαλο ως το 1587-1590, λίγο πριν το 1590 εγκαταστάθηκε στο Χάνδακα κοντά στον αδελφό του Ανδρέα. Εκεί παντρεύεται τη Μαριέττα Zeno και συμμετέχει ενεργά στη δημόσια ζωή του Χάνδακα.

Κατά τη διάρκεια της φοβερής πανούκλας των ετών 1591-1593 ανέλαβε καθήκοντα υγειονομικού επόπτη στη πόλη και το διαμέρισμα του Χάνδακα. Έγγραφα οικονομικού χαρακτήρα και διαθήκες, που δημοσίευσε ο καθηγητής Γιάννης Μαυρομάτης, δείχνουν ότι οι Κορνάροι αυτοί ήταν γλωσσικά εξελληνισμένοι. Ο Βιτσέντζος μετά τη μόνιμη εγκατάστασή του στο Χάνδακα επισκέπτεται τακτικά και ως το θάνατό του την ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Σητεία. Μάλιστα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, από το τέλος του 1598 ως το τέλος του 1600, βρίσκεται κυρίως στην περιοχή της Σητείας, όπου εξακολουθούσε να διατηρεί σημαντική περιουσία. Πέθανε στο Χάνδακα μετά τις 12 Αυγούστου 1613 και πριν από τις 24 Απριλίου 1614 και θάφτηκε στο μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου.

ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ερωτόκριτοςΟ Ερωτόκριτος ως βιβλίο τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1713 σε τυπογραφείο της Βενετίας. Το έργο το έφερε σε τέλος ο Στέφανος Ξανθουδίδης που μας χάρισε την πρώτη έκδοση του «Ερωτόκριτου» (Ηράκλειο 1915) και ακόμη τη μικρότερη, περισσότερο εύχρηστη έκδοση του «Συλλόγου προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων» (1928).
Είναι και αυτό ένα κείμενο που ανήκει στην κλασσική λογοτεχνία γι αυτό ήταν άριστη η σκέψη του εκδότη Γ. Παπαδημητρίου να συμπεριλάβει στη σειρά των «100 Αθάνατων Έργων» και το έργο του Βιτσέντζου Κορνάρου.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ

Σύμφωνα με τον Κ. Σάθα και τον Ν. Γ. Πολίτη ο αρχικός πυρήνας του έργου ανάγεται στον 14ο αιώνα σήμερα όμως αυτή η θεωρία καταρίφθηκε. Έτσι η χρονολόγηση κυμαίνεται από τον 15ο - 18ο αιώνα και από πιο σοβαρούς μελετητές κατά τον 16ο ? 17ο (1669). Σημαντικά ήταν όμως και τα επιχειρήματα του Ξανθουδίδη ο οποίος σύμφωνα με την τελειότητα της γλώσσας και της στιχουργίας το χρονολόγησε στα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας και θεώρησε ότι ο ποιητής «αφού κατά το πλείστον συνέταξε το ποίημα του εν Σητεία το συνεπλήρωσε και το έδωκεν εις κυκλοφορίαν εις το Κάστρον διαμένων εδώ κατά τον χρόνον(1645-1669) της πολιορκίας».

ΟΙ ΠΗΓΕΣ

Κυριότερα ερευνήθηκαν οι δυτικές πηγές από τις οποίες φαίνεται το ποίημα φανερά επηρεασμένο. Συζητήθηκαν πρότυπα φράγκικων μυθιστορημάτων του μεσαίωνα και έργα της ιταλικής Αναγέννησης όπως στον «Bojardo» του Orlando Furioso. Το έργο όμως στο οποίο στηρίχθηκε ο Κορνάρος ήταν ένα γαλλικό μεσαιωνικό μυθιστόρημα το «Paris et Vienne».

«ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ ΑΒΡΑΑΜ» ΚΑΙ «ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ»

Πρώτος ο Ξανθουδίδης πιστοποίησε τις μεγάλες ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσα στα δυο αυτά έργα όχι μόνο στην γλώσσα και στο στίχο αλλά και σε χωρία που είναι κοινά και στα δυο έργα. Ακόμα εκείνο που περισσότερο πείθει είναι η ίδια γλώσσα και το ίδιο ύφος η ίδια θερμότητα στην έκφραση και η ίδια ωριμότητα λόγου. Αυτό που ο ποιητής συνέθεσε πρώτο είναι η θυσία αφού εκεί χειρίζεται τη γλώσσα με περισσότερη σοφία και οι στοχασμοί του απλώνονται με άνεση σε πολλούς στίχους. Επίσης ένα τέτοιο έργο αποτελούμενο από 10000 στίχους με τέτοια εσωτερική ενότητα και τέτοια πειστική αρχιτεκτονική χρειάζεται κάποια πείρα.

ΑΝΑΛΥΣΗ

Η πρώτη έκδοση την Βενετίας και από εκείνη όλες οι υστερότερες διαιρούν το έργο σε πέντε μέρη :

Α? Μέρος: Στο προοίμιο στο οποίο ο ποιητής εκθέτει το θέμα του.Ερωτόκριτος-Αρετούσα
Β? Μέρος: Ο ποιητής μας έχει παρουσιάσει τα κύρια πρόσωπα και έχει αρχίσει να πλέκει το μύθο του.
Γ? Μέρος: Μετά το πολεμικό παλληκαρίσιο Β? μέρος ο ποιητής εδώ ξαναγυρίζει σε τόνους λυρικότερους στο θέμα το ερωτικό.
Δ? Μέρος: Ο Ρήγας με τη Ρήγισσα αποφασίζουν να παντρέψουν την Αρετούσα με το γιο του Ρήγα του Βυζαντίου.
Ε? Μέρος: Μας πλησιάζει πια στην αίσια λύση.

ΔΙΑΔΟΣΗ-ΚΡΙΣΕΙΣ

Το ποίημα πήρε νωρίς μεγάλη διάδοση μέσα στο λαό, και σήμερα ακόμη στην Κρήτη μαζεύονται και τραγουδούν τον «Ερωτόκριτο». Τον τραγουδούν σε ένα είδος «ρετσιτατίβο». Ο σκοπός έχει ιδιαίτερα αφηγηματικό χαρακτήρα είναι όμως σαν να εκφράζει μαζί και μια θλίψη που δεν ξέρεις να πεις αν είναι καημός του έρωτα, καημός των ταπεινών ανθρώπων ή ο καημός της σκλαβιάς και της Ρωμιοσύνης

Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα πέρασαν στην περιοχή της λαϊκής φαντασίας και του μύθου (παροιμίες, λιανοτράγουδα, παραδόσεις) συνδυάστηκαν με τις περιπέτειες των αγαπημένων ηρώων.

Αν όμως ο λαός αγάπησε από την αρχή τόσο πολύ το δημιούργημα του Κορνάρου, οι μορφωμένοι δεν το δέχτηκαν όλοι με τον ίδιο τρόπο. Ήταν φυσικό οι μορφωμένοι και οι αριστοκρατικοί κύκλοι των Φαναριωτών στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και αλλού να μην βλέπουν με συμπάθεια το κρητικό έργο, επειδή ακριβώς είχε τόση διάδοση στο λαό.

Η πρώτη κρίση που έχουμε για το ποίημα προέρχεται από τον Καισάριο Δαπόντε και είναι φανερά δυσμενής. Άλλωστε και ο ίδιος ο Κοραής μολονότι σπουδάζει γλωσσικά τον «Ερωτόκριτο» στην κρίση του για το έργο δεν είναι όχι μόνο δυσμενής αλλά καθαυτό δηκτικός.

Θερμότερος και πιο ενθουσιώδης στη διατύπωση του είναι ο Κ. Παλαμάς που πρότεινε να γίνει μια γενική έκδοση του ποιήματος

Ο Γ. Σεφέρης αφιέρωσε ένα δοκίμιο για τον «Ερωτόκριτο» στο οποίο με την ποιητική του ματιά αποκάλυψε πολλές ποιητικές πλευρές του έργου και είδε πολλά ζητήματα με έναν καινούριο τρόπο. Το δοκίμιο του Σεφέρη είναι από τα πιο βαθιά και τα πιο ουσιαστικά που γράφτηκαν τα τελευταία χρόνια για το ποίημα του Κορνάρου.

Η ΓΛΩΣΣΑ ? Ο ΣΤΙΧΟΣ

Η γλώσσα του ποιήματος είναι η κρητική όπως μιλιόταν εκείνη την εποχή και όπως μιλιέται ακόμα και σήμερα στην Ανατολική Κρήτη. Δύσκολα όμως μπορούμε να πούμε πως η γλώσσα του «Ερωτόκριτου» είναι γλώσσα διαλεκτική, είναι γλώσσα λογοτεχνική που αναπτύχτηκε ύστερα από καλλιέργεια πολλών εκατονταετηρίδων ( γλώσσα έντεχνη, δουλευμένη). Βρίσκεται πολύ κοντά στο δημοτικό λόγο περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο προγενέστερο δημιούργημα της κρητικής λογοτεχνίας. Από την άποψη της γλώσσας είναι κείμενο κλασσικό της νεοελληνικής φιλολογίας και ως τέτοιο πρέπει να διδάσκεται στη μέση και την ανώτατη εκπαίδευση.

Ο στίχος είναι εθνικός στίχος, ο δεκαπεντασύλλαβος που η χρήση του είναι μαρτυρημένη τουλάχιστον από τον 10ο αιώνα. Στον «Ερωτόκριτο» ο στίχος δείχνει πως έχει δουλευτεί πολύ και δεν έχει καμία τραχύτητα, όπως σε αλλά προγενέστερα ποιήματα, ακόμη βρίσκεται πολύ κοντά στο λαϊκό στίχο (έχει την ιδία ροή, το ίδιο βάδισμα με εκείνον). Όπως όλων των κρητικών ποιητών έτσι και του Κορνάρου ο στίχος βαδίζει με ομοιοκατάληκτα δίστιχα, δηλαδή το κάθε δίστιχο συμπληρώνει μια απαρτισμένη νοηματική ενότητα. Υπάρχει δηλαδή και στον «Ερωτόκριτο», όπως και στο δημοτικό τραγούδι, η αρχή της «ισομετρίας» υπάρχει ακόμη και μια ισορροπία, ένα ισοζύγισμα ανάμεσα στα δυο ημιστίχια.

Η ΥΠΟΘΕΣΗ

Με το δικό μας το ζευγάρι, τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα, τους ήρωες του "Ερωτόκριτου"  υπάρχει μια - μικρή μεν αλλά υπαρκτή - κοινωνική ανισότητα κι αυτή είναι που προκαλεί όλα τους τα προβλήματα. Ο Ερωτόκριτος είναι γιος του Πεζόστρατου, ενός συμβούλου του Ηράκλη, του  βασιλιά μιας  αρχαίας, αλλά μη ιστορικής, Αθήνας. Η Αρετούσα είναι η κόρη του βασιλιά. Οι δυο τους μεγαλώνουν μαζί κι ο Ερωτόκριτος ερωτεύεται την Αρετούσα που ανταποκρίνεται. Ο ερωτευμένος νέος πείθει τον πατέρα του να την ζητήσει σε γάμο... Παρά τους δισταγμούς του, ο πατέρας του πηγαίνει στον βασιλιά. 

 

Ο αλαζόνας βασιλιάς δηλώνει ότι μόνο σε βασιλόπουλο θα δώσει την κόρη του, διώχνει σκαιότατα τον πατέρα-προξενητή κι αποφασίζει να εξορίσει τον Ερωτόκριτο. Τέσσερις μέρες του δίνει...

Ο ερωτευμένος νέος στον αποχαιρετισμό του στην αγαπημένη του - τα πολύ γνωστά σας "Θλιβερά Μαντάτα" - δε δείχνει να τρέφει πολλές ελπίδες. Της εκφράζει μεν τον απεριόριστο έρωτά του αλλά δε διατηρεί αυταπάτες: "Κατέχω το κι ο κύρης σου γρήγορα σε παντρεύει.  Ρηγόπουλο, αφεντόπουλο σαν είσαι συ, γυρεύει.  Και δεν μπορείς ν' αντισταθείς σα θέλουν οι γονείς σου, νικούν τηνε τη γνώμη σου κι αλλάζει κι η όρεξή σου ...". Η ερωτευμένη βασιλοπούλα όμως, φαίνεται πως δεκάρα δε δίνει για όλα αυτά και  προσέχει  μόνο τα τελευταία λόγια του Ερωτόκριτου, δυο από τους πιο ερωτικούς στίχους που έχουν γραφεί ποτέ: "Κάλλια 'χω εσέ με θάνατο, παρ' άλλη με ζωή μου. Για σένα εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου..."

ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΤΑ ΘΛΙΒΕΡΑ ΜΑΝΤΑΤΑ

 


ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ: ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΑΡΕΤΟΥΣΑΣ 

 

 

Η Αρετούσα τολμάει να αντισταθεί στις οικογενειακές πιέσεις και τις πατρικές απειλές, στις κοινωνικές συμβάσεις εν γένει. Αντιστέκεται σθεναρά (η παθητική αντίσταση είναι το καταφύγιο του αδύναμου) στα προξενιά που της γίνονται και οδηγείται στη φυλακή από τον πατέρα της, μέχρι να αλλάξει γνώμη. Τέσσερα χρόνια μετά, η Αρετούσα είναι ακόμα στη φυλακή, ο Ερωτόκριτος είναι ακόμα εξόριστος και το βασιλόπουλο που αρνήθηκε η Αρετούσα επιτίθεται στην Αθήνα για να εκδικηθεί.

Ο Ερωτόκριτος επιστρέφει μεταμφιεσμένος, μεταμορφωμένος από ένα μαγικό φίλτρο, νικάει σε κονταρομαχία τον καλύτερο μαχητή των εχθρών και διασώζει το βασίλειο.  Ο βασιλιάς του δίνει το μισό βασίλειο για να τον ανταμείψει, αλλά αυτός το αρνείται και ζητάει το χέρι της κόρης του, το οποίο και παίρνει .Η Αρετούσα όμως αρνείται τον Ερωτόκριτο, που δεν έχει αποκαλύψει την ταυτότητα του, ακριβώς γιατί περιμένει τον Ερωτόκριτο. Αυτόν αγαπάει και επιμένει στην αγάπη της κλεισμένη στη φυλακή της. Στο σημείο αυτό, λίγο πριν την αποκάλυψη του Ερωτόκριτου και  το (ευτυχές) τέλος, τοποθετείται το απόσπασμα του βιβλίου «Ήρθεν η ώρα κι ο καιρός». Στην αρχή περιγράφεται η οργιαστική ομορφιά της φύσης που προοιωνίζει την ευτυχή κατάληξη.

Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ

 

Η Αρετούσα δεν εμφανίζεται καθόλου στο απόσπασμα, ωστόσο είναι πανταχού παρούσα. Η  αμετακίνητη αποφασιστικότητα, η σταθερότητα του χαρακτήρα της και η δύναμη του έρωτά της αποκαλύπτονται εμμέσως, πλην σαφώς. Αρχικά ο ποιητής, περιγράφοντας την είσοδο δυο πουλιών που ζευγαρώναν στο κελί της, κατορθώνει να μας περιγράψει τις  σκληρές συνθήκες ζωής στη φυλακή. Μόνο με ένα επίθετο. Σκοτεινή. Κι  αυτό αρκεί. 

Εφόσον ήδη μας έχει περιγράψει την ομορφιά της φύσης, τη λάμψη του ήλιου, τη δύναμη της ζωής κι η Αρετούσα εμφανίζεται να μην υποκύπτει στο πειρασμό, αποκαλύπτεται προδρομικά αληθινά "ελεύθερη πολιορκημένη". Έπειτα, ο λόγος δίνεται στη Φροσύνη, την  παραμάνα της, μια λαϊκή γυναίκα που τη συνόδευε κατά την φυλάκισή της,  κι εκείνη αντιλαμβάνεται σωστά πως τα πουλιά είναι οιωνός. Αλλά τον ερμηνεύει λάθος. Εικάζει, με τη λαϊκή σοφία που της έχει διδάξει σκληρά η ζωή,  πως σημαίνει ότι θα σταματήσει να είναι αρνητική στο γάμο, θα ξεχάσει τον Ερωτόκριτο, θα παντρευτεί τον ξένο και θα απελευθερωθεί... Κι από τα επιχειρήματά της, μολονότι τονίζει στο τέλος πως ο ξένος γλύτωσε την πατρίδα της κάνοντας έναν έμμεσο συναισθηματικό εκβιασμό, το ισχυρότερο είναι η ανάγκη υπακοής στην οικογένεια.

"Υποτάξου στον πατέρα σου. Δεν μπορείς να του αντισταθείς. Εσύ θα μείνεις στη φυλακή κι αυτός εξορία.  Ακόμα κι αν πεθάνει ο πατέρας σου, οι εντολές δε θα πάψουνε να ισχύουν..." Όμως, η Αρετούσα δεν την ακούει κι ανταμείβεται με τη δυνατότητα να μπορεί να τραγουδήσει στον Ερωτόκριτο.

Εργασία της Δήμητρας Μπρατάνη,
μαθήτριας της Γ2 τάξης του 3ου Γυμνάσιου Θεσσαλονίκης
τη σχολική χρονιά 2013-14

 

Το κανάλι μας

youtube