Ο ναΐσκος του Αγίου Νικολάου του Ορφανού ή του Αγίου Νικολάου των Ορφανών βρίσκεται στο τέρμα της οδού Αποστόλου Παύλου και επί της οδού Ηροδότου, νότια της πλατείας Καλλιθέας της Άνω πόλης της Θεσσαλονίκης. Κατασκευάστηκε τον 14ο αιώνα και υποστηρίζεται ότι ο ναός κτίστηκε ως «καθολικό» κάποιας μικρής μονής. Είναι μετόχι της Μονής Βλατάδων. Η διπλή ονομασία συσχετίζεται από τη μια με την αναφορά σε πατριαρχικά έγγραφα του 1635 και 1638 της Μονής Βλατάδων, όπου αναφέρεται ως «Άγιος Νικόλαος Ορφανός» αλλά και με την παράδοση ότι Ορφανός λεγόταν ο ιδρυτής του ναού κι από την άλλη με την αναφορά σε κώδικα του 1745, που φυλάσσεται στον ναό του Αγ. Αθανασίου Θεσσαλονίκης, όπου ο ναός αναφέρεται ως «Άγιος Νικόλαος των Ορφανών» και σχετίζεται με την παράδοση ότι στον χώρο της μονής υπήρχε ορφανοτροφείο. Ως κτήτορας της μονής θεωρείται ο Σέρβος κράλης Μιλούτιν που είχε παντρευτεί τη βυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα και επισκεπτόταν συχνά τη Θεσσαλονίκη, αφού στην πόλη διέμενε η πεθερά του Ειρήνη Παλαιολογίνα.

Ο ναός δεν καταλήφθηκε από τους Τούρκους, γι' αυτό και παρέμειναν άθικτες οι τοιχογραφίες του.

Ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός είναι μονόχωρη βασιλική με απλή τοιχοδομία, σαμαρωτή ξυλοσκεπή, αετώματα κοσμημένα με οδοντωτή ταινία και στοά στις τρεις πλευρές, εκτός από την ανατολική. Εσωτερικά αποτελείται από ένα κεντρικό υπερυψωμένο διαμέρισμα και από μια στοά, στεγασμένη και κλειστή σε σχήμα Π, που τον περιβάλλει από τις τρεις πλευρές του (νότια, δυτική, βόρεια).Το κεντρικό διαμέρισμα, που είναι παλαιότερο, στεγάζεται με ξύλινη σαμαρωτή στέγη, ενώ τα πλάγια με μονόκλινη στέγη. Η επικοινωνία του κεντρικού τμήματος με τη στοά που το περιβάλλει γίνεται με δυο δίλοβα ανοίγματα (νότος, βορράς) και μια θύρα (δύση). Οι μαρμάρινες κολόνες που υποβαστάζουν τα δίλοβα ανοίγματα έχουν ενδιαφέροντα θεοδοσιανά παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα με διπλές σειρές φύλλων ακάνθου, ενώ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μαρμάρινο τέμπλο του κεντρικού τμήματος που σώθηκε σχεδόν ολόκληρο. Δεξιά και αριστερά του τέμπλου, στο ανατολικό τέρμα των αντίστοιχων στοών εσωτερικά, δημιουργούνται δυο μικρά διαμερίσματα - παρεκκλήσια από τα οποία το ένα (βόρειο) συγκοινωνεί με θύρα με το ιερό και χρησιμοποιείται σαν πρόθεση. Εξωτερικά το κεντρικό και αρχαιότερο διαμέρισμα είναι χτισμένο από σειρές πλίνθων και ακανόνιστων λίθων σε ποικίλες εναλλαγές που δημιουργούν ενδιαφέροντα διακοσμητικά σύνολα. Το τμήμα μάλιστα της τρίπλευρης αψίδας κοσμείται με διακοσμητικό πλίθινο μαίανδρο, ενώ πλίθινα κοσμήματα με το γράμμα Χ δημιουργούνται και στα τυφλά τόξα πάνω από την αψίδα του ιερού. Αντίθετα η τοιχοδομία της στοάς που είναι νεότερη έχει πιο απλή σύνθεση με εναλλασσόμενες ζώνες πλίνθων και ακανόνιστων λίθων.

Εσωτερικά όλες οι πλευρές του κεντρικού διαμερίσματος είναι καλυμμένες με αγιογραφίες άριστης τέχνης που ανάγονται χρονικά, με δεδομένη την τεχνοτροπία και εικονογραφία τους, στον 14ο αιώνα και πιο συγκεκριμένα γύρω στο 1310-1320. Οι αγιογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού είναι έργο μεγάλου καλλιτέχνη -αγιογράφου, ίσως του Γεωργίου Καλλιέργη, κι αυτό προκύπτει από τη συνθετική δύναμη, τον χρωματικό πλούτο και γενικά τη θεματολογία και οργάνωση των έργων. Άλλοι πιθανοί αγιογράφοι του ναού είναι ο Ευτύχιος και ο Μιχαήλ Αστραπάς που διακόσμησαν για λογαριασμό του Μιλούτιν πολλούς ναούς της Σερβίας αλλά και της μονής Χελανδαρίου στο Άγιο Όρος, της οποίας ο Μιλούτιν ήταν χορηγός. Θεωρούνται ως ένα από τα πιο σημαντικά ζωγραφικά σύνολα των αρχών του 14ου αι. όχι μόνο της Θεσσαλονίκης αλλά και του ευρύτερου χώρου της Μακεδονίας και της Σερβίας. Η τοιχογράφηση γίνεται κατά το σύστημα των ζωνών. Στην κάτω ζώνη εικονίζονται ολόσωμοι Άγιοι, πιο πάνω προτομές αγίων και μετά από αυτά το Δωδεκάορτο, με παρέμβλητη τη σκηνή της Κοίμισης της Θεοτόκου, τα Πάθη και την Ανάσταση του Χριστού. Το ίδιο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες του βίου του Άγιου Γερασίμου, οι απεικονίσεις της Παναγίας και τα θαύματα αγίων στον βόρειο τοίχο του νότιου κλίτους. Επίσης ο Ακάθιστος Ύμνος και οι Άγιοι στον νότιο τοίχο του βόρειου κλίτους και ο βίος του Αγίου Νικολάου με μερικές σκηνές από το Μηνολόγιο στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα.

Ο ναός συγκαταλέγεται στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς και προστατεύεται από την UNESCO.

Το κείμενο επιμελήθηκε ο μαθητής Πέτρος Μπουρβάνης

Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ 

Ακολουθούν φωτογραφίες του ναού

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία
Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου και Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. ΚΑΠΟΝ, Αθήνα, 1997
Ε. Μπρούσκαρη (επιμ. έκδ.), Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα, 2008
Ι. και Γ. Αρτόπουλος, Οι κρήνες της Θεσσαλονίκης αφηγούνται, Θεσσαλονίκη, 2016
Ν. Κ. Μουτσόπουλος (εποπτεία έκδ.) Θεσσαλονίκη, Ιστορία της Πόλης και του Δήμου, εκδ. Αλέξανδρος, 2002
Απόστολος Παπαγιανόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκος