Η Μονή Βλατάδων βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης, νότια των βόρειων τειχών και απέναντι από τον πύργο των Παλαιολόγων. Είναι το μοναδικό από τα βυζαντινά μοναστήρια που διασώθηκε μέχρι σήμερα. Η Μονή ιδρύθηκε από δυο μοναχούς, τους Δωρόθεο και Μάρκο Βλατή γύρω στο 1351 με 1371, όταν ο Δωρόθεος έγινε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, στη θέση παλαιότερου καθιδρύματος. Η μονή αφιερώ-θη¬κε αρχικά στον Παντοκράτορα Χριστό ενώ σήμερα τιμάται στη μνήμη της Μετα¬μορ-φώσεως του Σωτήρος. Χορηγός της Μονής εικάζεται ότι ήταν επίσης η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, η οποία είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη το 1351 και έμεινε σ' αυτή μόνιμα μέχρι το θάνατό της. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, στην πε¬ριο¬χή της Μονής ο Απόστολος Παύλος κήρυξε προς τους Θεσσαλονικείς στην δεύ¬τερη περιοδεία του (51 μ.Χ.). Άλλωστε στο παρεκκλήσιο των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου δείχνουν ακόμη και σήμερα την πέτρα στην οποία στάθηκε ο Απ. Παύλος.

Την περίοδο της τουρκοκρατίας η Μονή Βλατάδων περιήλθε στα χέρια των Τούρκων για μικρό, μάλλον, χρονικό διάστημα. Αυτό μαρτυρεί το σφυροκόπημα των τοιχο¬γραφιών για την καλύτερη πρόσφυση του επιχρίσματος. Από τότε η μονή ονομά¬στηκε και Τσαούς Μοναστήρ. Υπάρχουν διάφορες απόψεις για την ονομασία αυτή. Σύμφωνα με τον Ιέρακα, Μεγάλο Λογοθέτη του Πατριαρχείου, η μονή πήρε το όνομα αυτό από τον φύλακα (τσαούση) που τοποθέτησε ο Μουράτ Β', όταν κυρίευσε τη Θεσσαλονίκη το 1430, σ' ανταπόδοση της βοήθειας που πρόσφεραν οι μοναχοί στην άλωση της πόλης. Η άποψη αυτή, βέβαια, δεν ευσταθεί ιστορικά και δεν στηρίζεται σε μαρτυρίες και γεγονότα. Σύμφωνα με άλλη άποψη, που στηρί¬ζεται στην παράδοση, κάποιος λοχίας (τσαούσης) απομάκρυνε την εικόνα της Παναγίας. Μετά από λίγο καιρό αρρώστησε βαριά και σε όνειρο τού υποδείχτηκε η αποκατάστασή της, πράγμα που έκανε και θεραπεύτηκε. Η πιο πιθανή άποψη είναι αυτή που υποστηρίζει ότι η μονή πήρε το όνομά της από τον διοικητή της Θεσσαλονίκης κατά το 1431 «Τσαούς μπέη», που επισκεπτόταν συχνά τη μονή.

Η Μονή Βλατάδων είναι «σταυροπηγιακή» μονή, που σημαίνει ότι εξαρτάται απευθείας από τον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης· [σταυροπηγιακές ονομάζονται οι εκκλησίες που, σύμφωνα με την παράδοση, κατά τη θεμελίωσή τους τοποθετούσαν στον χώρο σταυρό («σταυρός πήξαιτο»)].

Ο μοναδικός χώρος της μονής που διασώθηκε μέχρι σήμερα είναι το καθολικό. Στον χώρο κτίστηκαν μεταγενέστερα διάφορα κτίσματα, όπως ένα ναΐδριο στη μνήμη του Γρηγορίου του Παλαμά μάλλον κατά τον 16ο αι., το Ηγουμενείο το 1926 πάνω στα θεμέλια παλαιότερου αντίστοιχου κτίσματος, ένα μικρό σκευοφυλάκιο-βιβλιοθήκη το 1937 κι ένας νεότερος ναΐσκος της Θεοτόκου. Το 1968 κτίστηκε το συγκρότημα του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών. Στη μονή σώζονται σήμερα τρεις κινστέρνες (υδατοδεξαμενές), όπου έφτανε διαμέσου ανοιχτών και κλειστών αγωγών από τον Χορτιάτη το νερό με το οποίο υδρευόταν η μονή και η πόλη. Το δίκτυο αυτό ύδρευσης ανάγεται χρονικά στα ίδια χρόνια με την ίδρυση της Μονής. Πολλές φορές το νερό αυτό έγινε η αφορμή αντιδικίας μεταξύ της μονής και των κατοίκων της πόλης, αφού οι μοναχοί το παρακρατούσαν ή ακόμη και το ρύπαιναν. Μάλιστα το 1871, όταν η πόλη υπέφερε από λειψυδρία, χρειάστηκε πατριαρχική παρέμβαση, για να τροφοδοτηθεί η πόλη με νερό.

Ο πυρήνας του σημερινού ναού τυπολογικά είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, με τον τρούλο να στηρίζεται στους τοίχους του ιερού και σε δύο πεσσούς στη δυτική πλευρά, χωρίς να υπάρχουν κίονες. Το κεντρικό αυτό τμήμα περιβλήθηκε το 1801, με φροντίδα του εμπόρου Ιωάννη Γιούτα Καυταντζόγλου, από στοά που απολήγει ανατολικά σε δύο παρεκκλήσια, στο βόρειο που είναι αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη και στο νότιο που τιμάται στους αγίους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Τότε τοποθετήθηκε πάνω από τη δυτική είσοδο του ναού και η επιγραφή «Σωτῆρι Χριστῷ τῶν ὅλων τῷ δεσπότῃ νεώς σεπτός οὗτος ἠγέρθη πάλαι Κρητῶν ὑπ' ἀνδρῶν Βλατέων τῶν κτητόρων ὑφ' ὧν γε τῇδε τῇ μονῇ τοὐπωνύμιον». Η νότια εξωτερική στοά και το μικρό πρόπυλο της δυτικής εισόδου κατασκευάστηκαν το 1907.

Από την εποχή του πατριάρχη Ιερεμία Β΄ η Μονή Βλατάδων κατείχε τα παρακάτω μετόχια: α) το γυναικείο μοναστήρι του Λαγουδιάτου, αφιερωμένο στη Θεοτόκο, που ταυτίζεται με τη σημερινή Παναγία Λαοδηγήτρια, β) το μετόχι του αγίου Γεωργίου με την ονομασία «Μπασίς» κοντά στο χωριό των Βασιλικών, γ) το μετόχι του αγίου Νικόλαου στην Γαλάτιστα Χαλκιδικής, δ) το μετόχι του ναού αγίου Αθανασίου στην Θεσσαλονίκη και ε) το μονύδριο του αγίου Νικόλαου Ορφανού στην Θεσσαλονίκη.

Οι τοιχογραφίες

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι τοιχογραφίες που χρονολογούνται ανάμεσα στο 1360 με 1380. Πρόκειται για μια ήρεμη ζωγραφική με ραδινές μορφές που χαρακτηρίζονται από συγκρα¬τημένο πάθος και κομψές κινήσεις. Στον τρούλο εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας με αγγελικές δυνάμεις και ολόσωμους προφήτες. Στα εσωράχια των τόξων διατηρούνται σκηνές από το Δωδεκάορτο και στους τοίχους άγιοι σε δύο ζώνες, ασκητές και μοναχοί. Στη στοά σώζονται χαμηλά στρατιωτικοί άγιοι και πάνω από αυτούς σκηνές από τα θαύματα του Χριστού. Από το σφυροκόπημα γλίτωσαν οι σκηνές της Βάπτισης και των «Τριῶν παίδων ἐν καμίνῳ» στις δύο μικρές κόγχες του νάρθηκα. Στον δεξιό τοίχο της διόδου από τον νάρθηκα στον κυρίως ναό εικονίζεται ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, επιβεβαιώνοντας τη σχέση της μονής με το κίνημα του Ησυχασμού. Οι τοιχογραφίες του νότιου παρεκκλησίου που είναι αφιερωμένο στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο δεν διακρίνονται λόγω της κάπνας που επικάθησε.

Το ξυλόγλυπτο τέμπλο αντικατέστησε το παλαιότερο μαρμάρινο του ναού και χρονολογείται πιθανώς στον 17ο αιώνα, αλλά ορισμένα τμήματά του, όπως τα θωράκια είναι του 19ου αιώνα.

Στη μονή υπάρχει επίσης σκευοφυλάκειο, όπου φυλάσσονται πολλά από τα κειμήλια της ιστορίας της, κυρίως εικόνες και λειτουργικά σκεύη από τον 12ο μέχρι και τον 19ο αιώνα.

Το κείμενο επιμελήθηκε η μαθήτρια Στεφανία Παζαρλόγλου

Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ 

Ακολουθούν φωτογραφίες της μονής

Βιβλιογραφία-Δικτυογραφία
Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου και Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. ΚΑΠΟΝ, Αθήνα, 1997
Ν. Κ. Μουτσόπουλος (εποπτεία έκδ.) Θεσσαλονίκη, Ιστορία της Πόλης και του Δήμου, εκδ. Αλέξανδρος, 2002
Απόστολος Παπαγιανόπουλος, Ιστορία της Θεσσαλονίκης, εκδ. Ρέκος
Γ. Α. Στογιόγλου, Μοναστήρια της Μακεδονίας. Α΄ Μοναστήρια της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1990 [=επανέκδοση της μελέτης Η εν Θεσσαλονίκη Πατριαρχική Μονή των Βλατάδων, Θεσσαλονίκη 1971]
Ἱερά Βασιλική Πατριαρχική Καί Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων Ἐν Θεσσαλονίκῃ,Οικουμενικόν Πατριαρχείον
Το καθολικό της Μονής Βλατάδων, Εξερευνώντας τον κόσμο του Βυζαντίου